सत्यको जीत हुन्छ: धर्म, दर्शन र विज्ञानको दृष्टान्त

Bikas Gurung August 17, 2024 0

सत्य, जसलाई हामी प्रायः “साँचो”, “अटल” वा “निष्कलंक” भन्न सक्छौं, मानव जीवनको आधारभूत मूल्य हो। संसारका सबै धर्म, दर्शन र विज्ञानले सत्यको महत्वलाई स्वीकारेका छन्। हिन्दू धर्मग्रन्थमा भनिएको छ – “सत्यमेव जयते” अर्थात् सत्यको मात्रै विजय हुन्छ। यही आदर्शले मानव सभ्यतालाई सदियौँदेखि मार्गदर्शन गरेको छ। सत्यको मूल्य केवल नैतिक दृष्टिकोणमा सीमित छैन; यसले जीवनलाई स्थायित्व, मानसिक शान्ति, सामाजिक न्याय र दिगो प्रगति प्रदान गर्छ।

शास्त्रका दृष्टान्त

वेद, उपनिषद्, गीता र अन्य धर्मग्रन्थहरूमा सत्यको महत्त्व स्पष्ट रूपमा उल्लेख छ। उदाहरणका लागि, गीतामा भगवान श्रीकृष्णले अर्जुनलाई भनेका छन् – “सत्यमा अडिग रहनु, चाहे परिणाम तत्काल देखियोस् वा नहोस्।” शास्त्रले सिकाउँछ कि सत्यमा अडिग रहनु भनेको केवल नैतिकता होइन; यो मानव मनको शुद्धता र जीवनको स्थायित्वको स्रोत हो।

हिन्दू धर्ममा सत्य बोल्नलाई महात्म्य दिएको छ। महाभारत र रामायणमा देखिन्छ कि सत्य बोल्ने व्यक्तिहरूले अन्ततः विजय प्राप्त गरेका छन्, जबकि झूट बोल्ने, छल गर्ने र अन्याय गर्ने व्यक्तिहरू पतनको बाटोमा पुगेका छन्।

बुद्ध धर्ममा पनि सत्य (सच्चाइ) मूल शिक्षाको आधार हो। बुद्धले चार आर्य सत्य (Dukkha, Samudaya, Nirodha, Magga) प्रस्तुत गरेर जीवनको दुःख र त्यसको समाधान सत्यको आधारमा बुझाएका छन्। यसले हामीलाई सिकाउँछ कि सत्यको मार्गमा अडिग रहँदा मात्र मानसिक शान्ति र मुक्ति प्राप्त हुन्छ।

इस्लाम धर्ममा पनि सत्य बोल्न र अडिग रहन सधैं सिफारिस गरिएको छ। कुरानमा भनिएको छ – “सत्यको साथ रहनु र न्यायका लागि उभिनु मानवताको कर्तव्य हो।” यस्तै, ईसाई धर्ममा पनि बाइबलले सिकाउँछ कि “सत्यले मुक्त पार्छ”।

दर्शनको दृष्टान्त

सत्यको अवधारणा दर्शनशास्त्रमा मात्र होइन, व्यवहारिक जीवनमा पनि अत्यन्त महत्वपूर्ण छ। प्लेटोको दर्शनमा सत्य र ज्ञानलाई समान ठानिएको छ। उनको “The Allegory of the Cave” कथामा देखाइएको छ कि मानिसहरू प्रायः भ्रमको छायामा बाँच्छन्। जसले सत्यलाई बुझ्छ, त्यो मात्र मुक्ति र वास्तविक ज्ञानको अनुभव गर्छ। यही दृष्टान्तले हामीलाई सिकाउँछ कि सत्यलाई स्वीकार्नु र अडिग रहनु मानव चेतनाको उच्चतम अवस्था हो।

अरिस्टोटलले पनि न्याय, नैतिकता र साँचो व्यवहारलाई मानव समाजको आधार मानेका छन्। उनका अनुसार सत्यमा आधारित निर्णयले मात्र दीर्घकालीन स्थायित्व र सामाजिक न्याय सुनिश्चित हुन्छ।

भारतीय दर्शनमा, जस्तै न्यायशास्त्र (Nyaya) र वेदान्त दर्शनले सत्यलाई केवल नैतिक मूल्य मात्र होइन, बौद्धिक र तर्कसंगत मूल्यको रूपमा पनि प्रस्तुत गरेको छ। सत्यको खोजी नै बुद्धि र विवेकको प्रयोग हो।

विज्ञानको दृष्टान्त

सत्य केवल दर्शन वा धर्ममा सीमित छैन; विज्ञान पनि सत्यको खोजी हो। विज्ञानले हाम्रो जिवनलाई बुझ्न र सुधार गर्न सत्यमा आधारित अनुसंधानलाई आधार बनाएको छ। वैज्ञानिक खोज र आविष्कारहरू सत्यको खोजबाट सम्भव भएका हुन्। उदाहरणका लागि, गैलीलियो ग्यालिलाई याद गर्नुहोस्। उनले पृथ्वी सूर्यको वरिपरि घुम्ने साँचो सिद्धान्त प्रतिपादन गर्दा चर्च र समाजको दबाब भोगेका थिए। तर पछि विज्ञानले पुष्टि गर्यो कि उनी सत्यको पक्षमा थिए।

थोमस एडिसनको बल्ब आविष्कार, एलेन ट्युरिङको कम्प्युटर विज्ञान, र अल्बर्ट आइन्स्टाइनको सापेक्षता सिद्धान्त – यी सबै उदाहरणले देखाउँछन् कि सत्यको खोज मात्र मानव सभ्यतालाई अगाडि बढाउँछ। यदि सत्यको खोज नगर्ने हो भने प्रगति असम्भव हुन्छ।

व्यवहारिक जीवनमा सत्य

सत्य केवल विचारमा मात्र होइन, व्यवहारमा पनि महत्वपूर्ण छ। यदि हामी झूठ बोल्ने, छल गर्ने वा अनैतिक निर्णय गर्ने काम गर्छौं भने, प्रारम्भमा लाभ लागे पनि अन्ततः समाज, सम्बन्ध र मानसिक शान्तिमा हानि हुन्छ। सत्यको मार्गमा अडिग रहँदा मात्र आत्मविश्वास, विश्वासनीयता र दीर्घकालीन सफलता सुनिश्चित हुन्छ।

सत्यको विजयका लागि धैर्य पनि आवश्यक छ। प्रारम्भमा सत्यको मार्ग कठिन देखिन सक्छ। झूठ बोल्दा तत्काल लाभ देखिन्छ, तर दीर्घकालीन रूपमा सत्यको मात्र जीत हुन्छ। उदाहरणका लागि, महात्मा गान्धीले सत्याग्रहको माध्यमबाट भारतमा स्वतन्त्रता प्राप्त गरे। प्रारम्भमा विरोध, यातना र चुनौतीहरू धेरै थिए, तर सत्यको साथमा अडिग रहँदा अन्ततः सफलता प्राप्त भयो।

मानसिक र सामाजिक लाभ

सत्यमा अडिग रहँदा मानसिक शान्ति र आत्मविश्वास प्राप्त हुन्छ। झूठ वा छल गर्दा मनमा डर, चिन्ता र अपराधबोध बढ्छ। सत्य बोल्ने र अडिग रहने व्यक्तिको जीवनमा तनाव कम हुन्छ, विश्वास र सम्मान बढ्छ। सामाजिक दृष्टिले पनि सत्यमा आधारित समाज स्थिर, न्यायपूर्ण र दिगो हुन्छ।

सत्यको मूल्य नैतिकता, दार्शनिकता र वैज्ञानिकता सबैको आधारमा छ। चाहे धर्म, दर्शन वा विज्ञान – तीनै क्षेत्रले यही कुरा प्रमाणित गर्छन् कि सत्यको मार्गमा अडिग रहनु नै मानव जीवनको वास्तविक विजय हो।

प्रेरक उदाहरण

इतिहासले देखाउँछ कि सत्यको मार्गमा अडिग रहेकाहरूले मात्र ठूलो प्रभाव पार्छन्। नेल्सन मण्डेला, मार्टिन लुथर किङ, मदर टेरेसा – यी सबै व्यक्तित्व सत्यको मार्गमा अडिग रहे र मानव समाजमा परिवर्तन ल्याए। प्रारम्भमा चुनौती, असफलता र विरोध आए पनि उनीहरूले अडिग रहँदा अन्ततः सत्यको विजय भयो।

सत्यको जीत व्यक्तिगत मात्र होइन, सामाजिक, राष्ट्रिय र अन्तर्राष्ट्रिय स्तरमा पनि देखिन्छ। यदि प्रत्येक व्यक्तिले सत्यमा आधारित जीवन जिउन थाल्छ भने समाज स्वतः न्यायपूर्ण, स्थिर र सन्तुलित हुन्छ।

तसर्थ सत्यको जीत केवल दर्शन, धर्म वा विज्ञानको सिद्धान्त होइन। यो व्यवहारिक जीवन, मानसिक शान्ति, सामाजिक न्याय र दीर्घकालीन सफलताको आधार हो। सत्यमा अडिग रहँदा व्यक्ति आत्मविश्वासी, भरोसेमंद र सफल हुन्छ। झूठ, छल र अनैतिकता केवल अस्थायी लाभ दिन्छ, तर दीर्घकालीन रूपमा हार सुनिश्चित हुन्छ।

हामीले इतिहास, धर्म, दर्शन र विज्ञान सबैबाट सिक्न सक्छौं कि सत्यको मार्गमा अडिग रहनु मानव जीवनको सर्वोच्च मूल्य हो। चाहे व्यक्तिगत जीवन होस् वा समाज, देश वा मानवता – सत्यको विजय सधैं सुनिश्चित छ।

सत्यमा विश्वास राख्ने, सत्यको खोज गर्ने र सत्यको मार्गमा अडिग रहने व्यक्तिहरू मात्र आफ्नो जीवनमा असाधारण सफलता र सम्मान प्राप्त गर्छन्। यसैले हामी सबैले आत्मविश्वास, धैर्य र महान् सोचसाथ सत्यको मार्ग रोज्नुपर्छ, किनकि अन्ततः सत्यको मात्र विजय हुन्छ।